Spoglądając na Konstytucję 3 maja przez pryzmat łagodnej rewolucji1, a więc ruchu społecznego znajdującego wyraz w niebywałym wzroście aktywności politycznej ziemiańskiej szlachty, jawi się Ustawa Rządowa, jako rezultat wzajemnego przenikania się zapatrywań na reformę Rzeczypospolitej, z jednej strony oświeconej większości poselskiej obradującego Sejmu, z drugiej zaś króla.2
Podstawy pod konstytucyjny kompromis szlachecko-królewski, w tej postaci w jakiej został urzeczywistniony, położył przełom polityczny jaki zaistniał w obradach Sejmu w ciągu drugiej połowy 1790 r.
Pierwsza bowiem faza obrad sejmowych, charakteryzująca się współpracą szlachty z Potockimi, reprezentującymi niepodległościową wizję przemian wspartą na Prusach, zdawała się sprzyjać urzeczywistnieniu puławskiej wizji reformy. Choć posiadał król silnie rozbudowane przed Sejmem stronnictwo dworskie, to jednak prorosyjska, w początkach jego obrad, orientacja Stanisława Augusta, wykluczała możliwość jakiegokolwiek współdziałania reformatorskiego szlachty z monarchą.3 Przełom polityczny, o którym mowa, wyznaczały: kryzys zaufania społecznego wobec Potockich, orientacja szlachty na króla i przejmowanie inicjatywy konstytucyjnej przez Stanisława Augusta.4
Oligarchiczno-republikański program Potockich,5 cieszący się w początkach obrad sejmowych znacznym wśród szlachty wzięciem, tracił w ciągu pierwszej połowy 1790 r. na popularności. Potoccy coraz częściej w ciągu roku 1790 oskarżani byli bowiem o tendencje oligarchiczne, o chęć wyzyskania reformy dla zawładnięcia państwem w imię własnych rodowych interesów. Zaistnienie przełomu politycznego stało się możliwe dzięki zmianie orientacji zewnętrznej króla. Po przystąpieniu Stanisława Augusta, w marcu 1790 r., do sojuszu polsko-pruskiego, ziemiańska szlachta zainteresowana wypracowaniem rzeczywistej demokracji szlacheckiej, wspartej na konsekwentnie realizowanych rozwiązaniach antymagnackich6 wraz z pogłębioną suwerennością Sejmu, dojrzała w królu bardziej wiarygodnego od Puławian jej rzecznika.
Podstawową rolę w zaistnieniu przełomu politycznego w obradach sejmowych odegrała słynna sesja sejmowa z 13 września 1790 r. przyznająca Stanisławowi Augustowi, wbrew pierwotnej koncepcji Ignacego Potockiego, uprawnienia nominacyjne.7
Decyzja ta, jak przyjmuje się w literaturze przedmiotu, na tyle osłabiła politycznie Potockich, iż w jej wyniku zasadnicza kanwa projektu konstytucyjnego Puławian: „była nie do utrzymania”.8 Uchwała z 13 września osłabiała Potockich, wzmacniała pozycję polityczną króla w państwie, formując jednocześnie parlamentarne predyspozycje reformatorskie9 dla wzmacniania władzy wykonawczej z decyzyjnymi uprawnieniami Straży Praw włącznie. Wielce istotną rolę w zaistnieniu przełomu politycznego odegrała sugestywna mowa Piusa Kicińskiego, posła liwskiego o wyraźnym wydźwięku antypuławskim, przesądzająca o klęsce polityczno-programowej Potockich. Ignacy Potocki straciwszy szanse na urzeczywistnienie puławskiego programu reformatorskiego, w obliczu zwycięstwa wyborczego króla z połowy listopada 1790 r., przekazał w dniu 4 grudnia 1790 r. inicjatywę konstytucyjną w ręce Stanisława Augusta.10 Fakt ten uznać można za zwieńczenie przełomu politycznego jaki zaistniał w obradach sejmowych w ciągu roku 1790. Elita szlachecka wyzyskała osłabienie polityczne Potockich i przetransponowała obrady sejmowe z dotychczasowej współpracy szlachecko-puławskiej na współdziałanie szlachty z królem. Skierowała debatę parlamentarną na drogę prowadzącą ku rzeczywistej demokracji szlacheckiej z monarchą w roli głównej. Ziemiańska szlachta wykazała ostrożną otwartość na królewskie propozycje reformatorskie. Stanisław August starał się wyrozumieć szlacheckie racje republikańskie. Zaistniała nowa sytuacja reformatorska.
Prezentując problem narastającego przełomu politycznego w obradach Sejmu musimy zdawać sobie sprawę z faktu jak wielkie znaczenie w jego zaistnieniu odegrała elita szlachecka zmierzająca do globalnego unowocześnienia Rzeczypospolitej. Stojąc na gruncie tradycji republikańskiej odwoływała się jednocześnie do międzynarodowych standardów ustrojowych.11 Sztandarowymi osiągnięciami elity szlacheckiej, dążącej do swoiście pojmowanej europeizacji Rzeczypospolitej, było wykształcenie, u schyłku 1790 r., parlamentarnych predyspozycji reformatorskich dla silnej władzy wykonawczej z królem na czele oraz zasady sukcesji tronu mającej zastąpić wolną elekcję.12 Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż wykazała się elita szlachecka nadzwyczajną wprost umiejętnością przekonywania do prezentowanych przez się racji programowych szerszej zbiorowości sejmowej. I ta okoliczność decydowała wprost o sukcesach polskiej łagodnej rewolucji jako ruchu społecznego. Większość parlamentarna, posiadając świadomość historycznej misji reformatorskiej obradującego Sejmu, akceptowała pomysły elity. Dzięki inicjatywom elity szlacheckiej, odnawiana przez szeroki krąg poselski demokracja szlachecka, wsparta na wszechogarniających obrady sejmowe tendencjach antymagnackich, podlegała zarazem procesom unowocześniania, a całokształt programu reformatorskiego łagodnej rewolucji zaczął wykazywać szereg zbieżności z królewską koncepcją reformy. Zaistniała sytuacja okazała się wielce pomocna w przedsiębranych przez oba podmioty polityczne wysiłkach na rzecz wykształcania ustawy zasadniczej, sprzyjając wzajemnemu zbliżeniu programowemu.
Przemiany inicjowane przez Sejm wsparte były, jak się przyjmuje na racjonalizacji tradycji narodowej i otwartości na zachodnie wzorce ustrojowe.13
Tymczasem na przełomie lat 1790 i 1791 dokonały się poważne przeobrażenia Sejmu związane z upływającą dwuletnią kadencją jego obrad i one zadecydowały, w swej ostateczności, o możliwości urzeczywistnienia ustawy konstytucyjnej w zgodzie z założeniami programowymi łagodnej rewolucji.14 Ziemiańska szlachta, przedłużając obrady Sejmu wraz z konfederacją sejmową do czasu uchwalenia Konstytucji, zwróciła szczególną uwagę na powiększenie liczebne reprezentacji poselskiej. Zdecydowano o wyborach parlamentarnych, przewidując, iż nowo wybrani posłowie połączą się z dotychczasowymi i uformują Sejm o podwojonym składzie poselskim. Rzecz szła o zapewnienie ciągłości obrad sejmowych i kontynuację, zaakceptowanego przez szlachtę, procesu reformatorskiego. Wybory odbyły się w połowie listopada 1790 r. i zakończyły się wielce znaczącym zwycięstwem proreformatorskiej opcji politycznej, przede wszystkim króla. Obóz reformy uzyskał niemal 2/3 ogółu mandatów poselskich.15 Utrzymywało się przeświadczenie, że wybrani w listopadzie 1790 r. posłowie wnieśli w obrady sejmowe nowy impuls, który przesądzić może o zasadniczej reformie Rzeczypospolitej. Mówiono więc, iż listopadowe wyłonienie posłów: „dało nowe Sejmowi życie, a oziębiony do dobrego zapał ożywiło … odżywiony zapał, dobrze użyty, zbawić Ojczyznę może.”16 Nowo uformowany Sejm, dzięki podwojonej liczebności poselskiej, choć zorientowany na króla i prezentowany przez monarchę program reformatorski, stał się w jeszcze większym niż dotychczas stopniu Sejmem szlacheckim zabiegającym równocześnie o własne tożsamościowe cele republikańskie. Odnowiona konfederacja sejmowa otworzyła, po prostu, przed ziemiańską szlachtą realne szanse na silniejsze niż w pierwszej kadencji zaakcentowanie własnych racji programowych. I chociaż sejmiki wypracowały konserwatywny charakter instrukcji,17 to jednak fakt ten nie zaciążył ujemnie nad dalszym przebiegiem Sejmu. Rzecz bowiem w tym, że nowo wybrani posłowie, przybywszy do Warszawy, zdezawuowali w swej większości, otrzymane instrukcje, opowiadając się po stronie królewskiego projektu konstytucyjnego.18
Ukazując narastającą atmosferę reformatorską owego czasu, należy mieć na uwadze fakt jak wielką rolę przywiązywała szlachta do działań na rzecz pogłębionej suwerenności Sejmu. Wprawdzie obradujący Sejm, jako Sejm nieustający, rządzący, łączący władzę ustawodawczą z wykonawczą, odpowiadał wymogom suwerenności sejmowej, ale rzecz w tym, iż na mocy decyzji z 4 grudnia 1788 r. stanowił on doraźny jedynie, do momentu uchwalenia Konstytucji, organ ustrojowy państwa.19 Posiadał w rozumieniu liderów politycznych Rzeczypospolitej status Sejmu konstytuanty, dysponującego tylko do czasu szczególnymi uprawnieniami. Po uchwaleniu ustawy zasadniczej ustąpić miał miejsca Sejmowi gotowemu, wspartemu na zasadzie równoważenia się władz. W rezultacie walka o pogłębioną suwerenność Sejmu stawała się dla ziemiańskiej szlachty w toku wykształcania konstytucyjnego kompromisu, celem priorytetowym.
Odnowiona konfederacja sejmowa wniosła propozycję zmiany porządku obrad parlamentarnych, postulując zajęcie się reformą sejmikową przy jednoczesnym zakończeniu, toczonej od września 1790 r., dyskusji nad prawami kardynalnymi, lansowanymi przez Puławian. Odnowiona konfederacja sejmowa, pragnąc rozpocząć dysputę parlamentarną od kwestii sejmikowej, dążyła do skierowania obrad na grunt rzeczywistej demokracji szlacheckiej. Akcentując własne racje republikańskie torowała zarazem drogę królewskiemu projektowi konstytucyjnemu. Próba nowego otwarcia programowego Sejmu stanowiła naturalną konsekwencję, zaistniałego w połowie września 1790 r., przełomu politycznego w obradach parlamentarnych. Rosnąca orientacja szlachty na króla znajdowała wyraz w jej dążeniach do wpisania rzeczywistej demokracji szlacheckiej, wraz z wyraźnie zaakcentowaną suwerennością Sejmu, w ramy królewskiego projektu monarchii konstytucyjnej. Spodziewaną przez większość zbiorowości poselskiej akceptację nowego porządku obrad sejmowych przez króla, traktowano jako zapowiedź otwartości Stanisława Augusta na wzajemne powiązanie założeń rzeczywistej demokracji szlacheckiej z królewskimi wyznacznikami monarchii konstytucyjnej.
Okazało się jednak, że koncepcja nowego otwarcia programowego obrad sejmowych posiada wielu przeciwników.20 Wielce znaczącą rolę opozycyjną wykazywał w tym względzie krąg senatorsko-ministerialny, związany co prawda ze Stanisławem Augustem, ale niechętnie usposobiony wobec rzeczywistej demokracji szlacheckiej. W zaistniałej sytuacji odnowiona konfederacja sejmowa sięgnęła po najsilniejszy swój oręż, odwołując się na sesji z 4 stycznia do zaburzeń sejmowych i wizji wyodrębnionych obrad Izby Poselskiej pod prezydencją marszałka Stanisława Małachowskiego. Obrońcy dotychczasowego porządku prac sejmowych, wspartych na kontynuacji dyskusji nad prawami kardynalnymi, wprost oskarżani byli o sprzyjanie Moskwie. Antoni Gliszczyński, kasztelan biechowski, mówił: „dlatego to możnowładztwo chce was N[ajjaśniejsze] Stany nad prawami kardynalnemi bawić, czas zwlec, doczekać się ambasadora, jak już powiedziałem: może Administracyi Moskiewskiej na miejscu Rady i być, jak dawniej, narzędziami dumnego Moskwy w Polszcze przewodzenia.”21
A więc, obstrukcyjne działania marszałka wielkiego koronnego Michała Mniszcha, wzbraniającego się przed przeprowadzeniem głosowania nad przejściem do kwestii sejmikowej, doprowadziły na sesji z 4 stycznia 1791 r. do wybuchu spontanicznych zaburzeń parlamentarnych o niezwykle gwałtownym charakterze.
Zaraz na wstępie, jak podaje diariusz sejmowy: „dały się słyszeć liczne głosy za prawami stanu rycerskiego i za prerogatywami marszałka sejmowego … o przejście do Izby Poselskiej wołano, a śrzodek Izby znaczną częścią posłów otaczających marszałka sejmowego napełniony został.”22 Sejm pogrążył się we: „wrzawie i zamieszaniu.”23 Zaburzeniom przewodził Stanisław Sołtyk, poseł krakowski, drugiej kadencji, czołowy przedstawiciel elity szlacheckiej,
gorący zwolennik idei separatyzmu sejmowego, jako najbardziej skutecznego środka wymuszającego na liderach politycznych Rzeczypospolitej, a zwłaszcza królu, ustępstwa wobec żądań szlacheckich. Sformułowana przez Stanisława Sołtyka w trakcie poruszeń parlamentarnych maksyma znajdująca wyraz w stwierdzeniu, iż: „Izba Poselska jest … fortecą naszą”24 dawała świadectwo wiodącej roli, jaką spełniała ówcześnie idea separatyzmu sejmowego w rozwiązywaniu nabrzmiałych problemów parlamentarnych po myśli szlachty.
Zaburzenia stanowiły swoiście pojmowaną demonstrację siły i mocy odnowionej konfederacji sejmowej na rzecz wykształcenia najbardziej korzystnej dla szlachty przedkonstytucyjnej sytuacji polityczno-reformatorskiej. Znany opozycjonista Benedykt Hulewicz, poseł wołyński, oceniając przebieg sesji z 4 stycznia, tak o niej mówił w trakcie debaty z 7 tegoż miesiąca: „Poprzedniczej sesyi obrót był próbą wewnętrznej sejmujących siły i kalkulacyją dalszych postępków.”25 Wypowiedź posła wołyńskiego wskazywałaby, że wnikliwsi obserwatorzy ówczesnych wydarzeń politycznych dostrzegali w zaburzeniach przejaw walki, jaką prowadziła szlachta o szerzej rozumiane racje republikańskie, wśród których tradycyjnie pojmowana kwestia przewagi Sejmu nad innymi rodzajami władzy zajmowała miejsce centralne.
A więc, odnowiona konfederacja sejmowa poczuła się na tyle silna, aby odwołać się do separatystycznych obrad Izby Poselskiej z marszałkiem Stanisławem Małachowskim na czele z zadaniem uchwalenia nowego porządku obrad sejmowych, wspartego na założeniach rzeczywistej demokracji szlacheckiej. Jednocześnie dawała sygnał, iż dysponuje wystarczającym potencjałem parlamentarnym, aby w ten właśnie sposób, przeforsować i inne sporne problemy w zgodzie z żądaniami szlachty.
Wśród powszechnych nawoływań poselskich do zmiany porządku obrad parlamentarnych i rozpoczęcia dyskusji nad kwestią sejmikową, zwracają uwagę głosy elity szlacheckiej wskazujące na rolę i znaczenie w całokształcie dokonywanych przemian reformy sejmowej. Onufry Morski, kasztelan kamieniecki, obstając przy potrzebie wprowadzenia nowego porządku obrad sejmowych, mówił: „bez opisania Sejmików i Sejmów, nigdy do rządu nie trafiemy … Jeżeli teraz od opisania Sejmików i Sejmu nie zaczniemy, bądźmy pewni, że Sejm i Konfederacyja się skończy.”26 Natomiast Aleksander Linowski, poseł krakowski, w swym wystąpieniu mówił: „Narodzie! twoje Sejmiki, twoje Sejmy były dotąd nie twemi! Autokraty … nie słuchały twej woli … Oni byli na miejscu twoim, twego imienia swym bezprawiom pożyczali. Obudź się!”27 Wypowiedzi powyższe sformułowane już po wygaszeniu właściwych zaburzeń, ale przed ostatecznym głosowaniem w dniu 7 stycznia, akcentowały wagę reformy sejmikowo-sejmowej, podtrzymywały antymagnacką atmosferę obrad parlamentarnych. Rysująca się w ich wyniku konieczność również reformy Sejmu wprowadzała zbiorowość parlamentarną, w sposób dość niepostrzeżony, w sferę nowych żądań szlacheckich, komplikując zarazem konstytucyjne poczynania Stanisława Augusta. Rzecz sprowadzała się do utrzymania suwerennościowych uprawnień Sejmu. Królewski projekt konstytucyjny przewidywał bowiem, w zgodzie z wcześniejszymi ustaleniami, uformowanie Sejmu gotowego, wspartego na zasadzie równoważenia się władz. I chociaż szlachta akceptowała ideę Sejmu gotowego, to jednak nie mogła się pogodzić z tym, aby nowy Sejm pozbawiony był szeregu znaczących kompetencji suwerennościowych. Zbiorowość poselska zmierzała po prostu ku temu, co silnie podkreśla się w literaturze przedmiotu, aby przyszłe sejmy: „zachowały możliwie najwięcej tej władzy, którą Sejm Wielki skupiał w swych rękach.”28 Póki co zbiorowość poselska koncentrowała się na przeforsowaniu nowego porządku obrad sejmowych i reformie sejmikowej. Ale problem nowego opisania sejmów mógł stać się w ciągu najbliższych sesji zarzewiem nowych poruszeń poselskich.
Stanisław August z zaniepokojeniom obserwował przebieg zaburzeń i całokształt obrad sejmowych w początkach stycznia. Zaistniała w trakcie sesji z 4 stycznia sytuacja wzbudzała skojarzenia z wypadkami z początków Sejmu, kiedy to niepodległościowo zorientowana zbiorowość poselska odwołała się do zorganizowania separatystycznych obrad Izby Poselskiej pod przewodnictwem marszałka Stanisława Małachowskiego, aby wpływać skutecznie na dalsze losy obrad parlamentarnych.29 W zbliżony sposób rysowała się sytuacja w początkach 1791 r. Arbitralne decyzje separatystycznego zgromadzenia poselskiego, podejmowane w atmosferze rozpalonych emocji politycznych szlachty, zagrażać mogły założeniom królewskiego projektu konstytucyjnego. Król, chcąc położyć definitywny kres zaburzeniom sejmowym i tendencjom rozdwojeniowym oraz wszystkim wynikającymi stąd, na przyszłość, konsekwencjom polityczno-reformatorskim, zaczął skłaniać się ku ustępstwom wobec żądań szlacheckich.
Onufry Morski, kasztelan kamieniecki, nawiązując do poruszeń sejmowych, jakie rozegrały się w Sejmie w dniu 4 stycznia, mówił na następnej sesji, zwracając się do króla: „jest zapał chwalebny N[ajjaśniejszy] Panie w narodzie, trzymaj się narodu a będziesz wraz z nami szczęśliwym.”30 Wypowiedź kasztelana kamienieckiego dawała wyraz przeświadczeniom szlacheckim, iż urzeczywistnienie królewskiego projektu konstytucyjnego wymaga realizacji szlacheckich racji republikańskich, a więc określonych ustępstw ze strony Stanisława Augusta.
Stanisław Sołtyk w wygłoszonej w trakcie poruszeń tumultowych mowie programowej wezwał parlamentarzystów do separatystycznych obrad w Izbie Poselskiej, dając obradującym czytelny sygnał, że to właśnie Izba Poselska jest niezawodnym, wolnym od różnorakich intryg sejmowych, gwarantem sukcesu reformatorskiego satysfakcjonującego szlachtę. Zaapelował do obradujących: „A gdy nam tu sejmować nie dozwalają, idźmy do Izby naszej Poselskiej.”31 I skierował ku wyjściu swe kroki, a jak podaje źródło: „zaraz wyszedł a za nim prawie wszyscy za sejmikami stawający i wziąwszy na ręce swe cnotliwego marszałka sejmowego JW Małachowskiego już wychodzili … Do tego zaś wyjścia nie tylko się wzięła daleko większa część posłów koronnych, ale znaczna i litewskich, opuszczając swego marszałka X[ię]cia Sapiehę … posłowie wybiegali i przez krzesła przeskakiwali … W tej okoliczności Mniszech marsz[ałek] w.k. z kanclerzem za tron uciekli.”32 W sprawozdaniu z obrad sejmowych, czytamy: „głos JP. krakowskiego został przerwany, ruszeniem na śrzodek z ławek wielu z JWW. posłujących, chcących oddalić się do Izby Poselskiej, którzy otoczywszy JP. Małachowskiego mar[szałka] sejmowego, zapraszali z sobą … Izba długo w zamieszaniu była.”33 Podobnie widział sprawy Julian Ursyn Niemcewicz, poseł inflancki, który pisał: „obruszyli się posłowie, tłumnie wyszli na środek izby i otaczając marszałka sejmowego, i biorąc go już na barki swoje: <Idźmy – wołali – do osobnej izby naszej poselskiej, gdy tu prawa nasze gwałconymi są>.”34
Przytaczana dokumentacja źródłowa wskazuje że na rzecz separatystycznych obrad w Izbie Poselskiej opowiadała się zdecydowana większość posłów koronnych i „znaczna” litewskich.
Julian Ursyn Niemcewicz, jako bezpośredni uczestnik omawianej sesji, zwracał uwagę, iż nad tokiem obrad sejmowych zawisła całkiem realna groźba rozłamu parlamentarnego. Oceniał zaburzenia styczniowe: „jako krok fatalnym Rzeczypospolitej zagrażający rozdwojeniem.”35 Silnie zaakcentowana przez szlachtę wizja separatystycznych obrad Izby Poselskiej przymusiła oponentów, w tym opozycyjny krąg ministerialno-senatoski, do zaakceptowania zmiany porządku obrad sejmowych. Dzięki przedsiębranym przez Stanisława Augusta zabiegom, wspartym przez Stanisława Sołtyka, zaburzenia zostały zażegnane. Król, godząc się na przeprowadzenie głosowania apelował do zebranych: „Kończmy w jednej Izbie cośmy zaczęli, bo jak się będziem rozdwajać, nic nie zrobiemy.”36 Apel królewski znalazł zrozumienie wśród obradujących. Jak podaje relacja odnosząca się do posłów kierujących się ku Izbie Poselskiej z niesionym na rękach marszałkiem Stanisławem Małachowskim: „wrócili się trzymając na swych ramionach poczciwego starca, oświadczając się, iż wyjdą jeżeli propozycyją będą tamować.”37 Zgoda Stanisława Augusta na przeprowadzenie głosowania, nie tylko umożliwiła wygaszenie zaburzeń sejmowych, ale stanowiła zarazem dla obradujących oczywisty sygnał otwartości królewskiej na szerzej pojmowane racje reformatorsko-republikańskie szlachty. Stanisław Sołtyk podkreślał rolę króla w likwidacji zaburzeń, mówiąc: „okazałeś Królu … że prawa nasze szanujesz, że nas kochasz.”38 Doceniając wagę skłonności negocjacyjnych Stanisława Augusta, mówił: „Królu dobry … nie odstąpiemy cię nigdy.”39 Przeprowadzone jeszcze na tejże sesji głosowanie pozwalające dokonać na następnej sesji głosowania w kwestii zmiany porządku obrad sejmowych w zgodzie z propozycjami zwolenników opcji sejmikowej, umożliwiło powrót do normalnego toku prac parlamentrnych. Sesja z 7 stycznia, przesądziła o nowym porządku obrad sejmowych, tak jak wyobrażała to sobie odnowiona konfederacja sejmowa.40
Stanisław Sołtyk, wspierając króla, zwracał się zarazem do marszałka Stanisława Małachowskiego, mówiąc: „Widziałeś JW Marszałku! że ręce nasze i serca niosły cię do Izby Poselskiej, poznaj stąd przywiązanie nasze ku tobie, a przeto bądź czuły i patrz, aby stan nasz w niczym pokrzywdzenia nie cierpiał.”41
Zaburzenia z początków stycznia, odwołując się do separatyzmu sejmowego, przeforsowały nowy porządek prac parlamentarnych. Jednocześnie odnowiona konfederacja sejmowa, posiłkując się wizją separatystycznych obrad Izby Poselskiej, jakiej starał się uniknąć w przyszłości Stanisław August, przymusiła króla do wykształcenia kompromisu konstytucyjnego wspierającego się na wpisaniu rzeczywistej demokracji szlacheckiej wraz z wyraźnie zaakcentowaną suwerennością Sejmu w ramy królewskiego projektu monarchii konstytucyjnej. W sytuacji, gdy szlachta akceptowała podstawowe wyznaczniki modelu monarchii konstytucyjnej, choć pojmowała je niezbyt konsekwentnie, Stanisław August pogodził się z koniecznością osadzenia wypracowanych przez się założeń reformatorskich w realiach republikańskich, przy czym w zamian za przyjęcie przez zbiorowość parlamentarną projektu konstytucyjnego w tej postaci w jakiej będzie wnoszony pod obrady sejmowe, uzyskiwała szlachta prawo do republikańskiej wykładni postanowień ustawy zasadniczej, już po jej uchwaleniu, w okresie pokonstytucyjnym. Reasumując przyjąć można, że zaburzenia z początków stycznia 1791 r. stały się wydarzeniami, które, w swych ostatecznych konsekwencjach, kładły społeczno-polityczne podwaliny pod wykształcenie szlachecko-królewskiego kompromisu konstytucyjnego.
Styczniowe poruszenia parlamentarne uświadamiały liderom politycznym Rzeczypospolitej, a zwłaszcza królowi, fakt, iż szlachecka formacja parlamentarna, niebywale wzmocniona liczebnie, stała się po wyborach z listopada 1790 r., podmiotem politycznym, który, odwołując się do separatystycznych obrad Izby Poselskiej z marszałkiem Stanisławem Małachowskim na czele, akcentuje własne racje republikańskie w sposób znacznie silniejszy niż mogło się to wydawać dotychczas. Odnowiona konfederacja sejmowa dawała sygnał, iż stara się przejąć inicjatywę parlamentarną w walce o wypracowanie zasadniczej reformy Rzeczypospolitej.
Stanisław August zdawał sobie sprawę, że odnowiona konfederacja sejmowa i wsparcie jakie posiadł ze strony szlacheckiej stwarzały wyjątkową wprost szansę na przeprowadzenie wypracowanego przezeń projektu konstytucyjnego. Król, w trosce o zachowanie jedności sejmowej, chcąc uniknąć groźby separatystycznych obrad Izby Poselskiej, zdecydował się na kompromis, który wspierając się na wypracowanym przez monarchę projekcie konstytucyjnym uwzględniałby szlacheckie racje republikańskie z pewnymi ustępstwami na rzecz suwerenności Sejmu włącznie.
Zwraca uwagę fakt, iż w kilkanaście dni po zaburzeniach z początków stycznia panowała w Sejmie atmosfera społecznego zaufania szlachty wobec inicjatyw reformatorskich króla, atmosfera sprzyjająca wykształcaniu się wzajemnego współdziałania obu podmiotów politycznych. Dawał wyraz tej sytuacji Onufry Morski, kasztelan kamieniecki, który mówił: „Polska cieszy się, że się odradza, że Król Rodak prowadzi ją do tego celu, cieszy się, że Król i Naród ścisłym związkiem połączeni szczęśliwie zaradzają o sobie”.42 Wypowiedź powyższa daje pośrednie, ale wielce wymowne świadectwo temu, iż ogólna reakcja króla na styczniowe zaburzenia sejmowe utrzymana była w nurcie zachowań zadawalających szlachtę, umożliwiając wzajemne współdziałanie obu podmiotów politycznych na rzecz dobra Rzeczypospolitej. Jest natomiast sprawą otwartą kwestia w jak wielkim stopniu szlacheckiej akceptacji królewskich poczynań reformatorskich sprzyjały, dość częste w drugiej fazie obrad sejmowych, parlamentarne prezentacje Stanisława Augusta jako króla-rodaka, do których to prezentacji nawiązywał również, w przytaczanej wyżej wypowiedzi, kasztelan kamieniecki.
Wypracowany w wyniku zaburzeń sejmowych kompromis dotyczył zarówno kwestii merytorycznych, a więc przezwyciężenia podstawowych kontrowersji ustrojowych, dzielących oba podmioty polityczne, jak i trybu przyjęcia konstytucji.43
Co się tyczy kwestii merytorycznych, to wypracowano rozwiązania godzące szlacheckie wyobrażenia o pogłębionej suwerenności Sejmu z królewskimi inicjatywami na rzecz wykształcenia silnej władzy wykonawczej.44 Ziemiańska szlachta, rozstając się, z wykształconą w początkach obrad sejmowych, koncepcją Sejmu nieustającego, rządzącego na rzecz monteskiuszowskiej zasady podzielności władzy, nie rozstawała się bynajmniej, zgodnie z tym co powiedziano wyżej, z wizją, silniej lub słabiej, zaakcentowanych preferencji dla suwerennej władzy sejmowej. Przyzwolenie króla na zwichnięcie monteskiuszowskiej zasady równoważenia się władz i wyraźne zaakcentowanie suwerenności Sejmu, rekompensowane było zgodą szlachecką na wzmocnienie władzy wykonawczej, na wykształcenie decyzyjnych kompetencji Straży Praw, na uformowanie jej uprawnień kierowniczych i zwierzchnich wobec całej administracji, a nie tylko dozorczych, jak chciał Ignacy Potocki. Elita szlachecka odwołując się do republikańskiej maksymy, iż: „Przy natężeniu władzy prawodawczej, to jest najwyższej narodu władzy, powiększenie władzy wykonawczej niebezpiecznym być nie może,”45 wyrażała przyzwolenie dla uformowania silnej, zgodnie z ówczesnymi wyobrażeniami społecznymi, władzy wykonawczej z królem na czele. Należy jednak mieć na uwadze fakt, iż zgoda szlachty w tym względzie podbudowana była jej wyobrażeniami, dotyczącymi potrzeby wyraźnego rozgraniczenia władzy wykonawczej na sferę administracyjną i „rządową”, w ściślejszym tego słowa znaczeniu. Wykształcenie owych wyobrażeń ułatwiał w oczywisty sposób fakt funkcjonowania Komisji resortowych. Komisje resortowe w składzie szlachecko-senatorskim, odwzorowując strukturę Sejmu, pozostając w ścisłym z nim kontaktach, budziły skojarzenia z władzą wykonawczą proweniencji sejmowej. Urzeczywistniały szlacheckie wyobrażenia o zastępczych wobec Sejmu organach władzy wykonawczej państwa. Posiadały Komisje resortowe, wykształcony historycznie, szeroki zakres samodzielności działania, stając się w odczuciach społecznych wyznacznikami państwa obywatelskiego. Szlachta zadawalając się przejęciem kontroli nad Komisjami resortowymi pozostawiała w gestii króla władzę typu rządowego, w bardziej dosłownym rozumieniu rzeczy. Stały się Komisje organami ustrojowymi sprzyjającymi reformowaniu całościowo pojmowanego aparatu „rządowo”- administracyjnego państwa.46
Jednocześnie elita szlachecka zadbała o zaadoptowanie, cieszącego się uznaniem zbiorowości parlamentarnej, reformatorskiego dorobku pierwszej kadencji na potrzeby ustawy zasadniczej bez konieczności odrębnych debat sejmowych. Rzecz szła, zarówno o dokonania ustawodawcze, jak i osiągnięcia w postaci wyraźnie wykształconych parlamentarnych predyspozycji reformatorskich.
Druga warstwa kompromisu dotyczyła natomiast trybu przyjęcia Konstytucji. Zdecydowano więc o konieczności zaakceptowania królewskiego projektu Ustawy Rządowej w tej postaci w jakiej będzie wnoszony pod obrady sejmowe w trakcie sesji konstytucyjnej, przyjmując jednak, iż uchwalona ustawa zasadnicza podlegać będzie pewnym uzupełnieniom w okresie pokonstytucyjnym, w zgodzie z intencjami ziemiańskiej szlachty. W wyniku przeprowadzonych negocjacji przewidziano: „włączenie do konstytucji uzupełniających ją praw szczegółowych, które sejm ustanowi później.”47 Ustawodawczym wyrazem tej warstwy kompromisu stała się znana, powiązana z Ustawą Rządową, Deklaracja Stanów Zgromadzonych.48 W rezultacie król uzyskiwał satysfakcję z możliwości przeforsowania autorskiego projektu konstytucyjnego, bez żadnych uzupełnień, w warunkach wykluczających groźbę separatyzmu sejmowego. Ziemiańska szlachta zadawalała się możliwością wniesienia republikańskiej korekty do uchwalonej już ustawy zasadniczej w najbliższej przyszłości, bez potrzeby odwoływania się do wizji separatystycznych obrad Izby Poselskiej. Przyjęcie Ustawy Rządowej przez obradujący Sejm zostało przesądzone.
Najbardziej autentycznym i znaczącym orędownikiem szlacheckiej wizji przemian reformatorskich, w toku ucierania, prezentowanego tu kompromisu konstytucyjnego był Hugo Kołłątaj, wspierany przez Stanisława Małachowskiego, marszałka Sejmu.
Szczególnie silne zaangażowanie w wypracowanie końcowej, ostatecznej wersji ustawy zasadniczej, wyniosło go na pozycję współautora Konstytucji 3 maja.49 Jednocześnie jednak należy mieć na uwadze fakt, iż w ustawie zasadniczej znalazło się szereg treści republikańskich proweniencji puławskiej.
Pomimo tego, iż Potoccy znaleźli się w odwrocie politycznym, republikańska warstwa oligarchiczno – republikańskiego programu Puławian, urzeczywistniana w pierwszej fazie obrad sejmowych, posiadła na tyle silne umocowanie parlamentarne, iż jej przełożenie, w mniejszym lub szerszym zakresie, na zapis konstytucyjny, było w praktyce kwestią przesądzoną. Intensywne zabiegi, głównego inspiratora owych rozwiązań, Ignacego Potockiego, na rzecz usytuowania ich w ustawie zasadniczej, pozwalają uznać go, o czym wspomniano wyżej, za współautora Konstytucji 3 maja.50
Zanim doszło do uchwalenia Konstytucji 3 maja, Sejm powziął dwie bardzo ważne decyzje, dotyczące reformy sejmikowej i miejskiej. Na mocy tej pierwszej, z marca 1791 r., o wyraźnym wydźwięku antymagnackim, pozbawiono uprawnień politycznych, dyspozycyjną wobec wielkich imion magnackich, nieposesoryjną szlachtę51 oraz wykształcono parlamentarne predyspozycje reformatorskie dla nowocześnie pojmowanej zasady reprezentacyjnej.52 Inicjatywę w wykształceniu owych predyspozycji przypisać należy Piusowi Kicińskiemu, posłowi liwskiemu. Zasada nowocześnie pojmowanej reprezentacji, na czym tak bardzo zależało królowi, wchodziła, obok postulatu sukcesji i wizji silnej władzy wykonawczej, w skład szerzej pojmowanego pakietu programowego elity szlacheckiej, uzyskując akceptację ogółu obradujących w okresie bezpośrednio poprzedzającym konstytucję majową. Jej urzeczywistnienie stanowiło jedno z najdonioślejszych osiągnięć reformatorskich Rzeczypospolitej. Rozstanie się szlachty z wiążącym charakterem instrukcji sejmikowych, oznaczało wykształcenie przewagi Sejmu nad sejmikami. Atmosfera przyzwolenia parlamentarnego dla powyższego rozwiązania reformatorskiego w przeddzień uchwalenia Ustawy Rządowej była tak oczywista, iż umożliwiła Stanisławowi Augustowi wprowadzenie do wnoszonego pod obrady sejmowe projektu konstytucyjnego znanego zapisu o posłach jako reprezentantach narodu. Natomiast druga decyzja, dotycząca reformy miejskiej, z kwietnia tegoż roku,53 przyznawała mieszczaństwu rozbudowany samorząd oraz podstawowe prawa obywatelsko-wolnościowe z ograniczonymi prerogatywami politycznymi. Te ostatnie znalazły wyraz przede wszystkim w możliwości wyboru plenipotentów uczestniczących w sprawowaniu władzy wykonawczej państwa na szczeblu centralnym. Plenipotenci mieli brać udział w obradach Sejmu, nie uzyskując jednak statusu uprawnień poselskich. Ustawa wpisywała się w usiłowania wszystkich proreformatorsko zorientowanych sił politycznych na rzecz kształtowania narodu szlachecko-mieszczańskiego. W tym nurcie działań postrzegać by też należało przewidziane nobilitacje dla zasłużonych mieszczan.
W przeddzień wniesienia pod obrady sejmowe projektu Konstytucji, dokonano podpisania jej Asekuracji. 74 połów i 9 senatorów zobowiązywało się do jej wsparcia.54 Konstytucja 3 maja, nosząca oficjalnie nazwę Ustawy Rządowej, uchwalona została przez Sejm jednomyślnie w dniu 3 maja 1791 r.
Uchwalenie Ustawy Rządowej to suwerenna decyzja obradującego Sejmu przyjmującego królewski projekt Konstytucji.55
Była Konstytucja rezultatem łagodnej rewolucji. Powstawała w wyniku udanego kompromisu szlachecko-królewskiego, który przesądził o jej przyjęciu. Tkwiły w Konstytucji majowej rozwiązania kompromisowe satysfakcjonujące, choć w różnym stopniu, wszystkie trzy konstruktywnie zorientowane podmioty polityczne, a więc obok Stanisława Augusta i szlacheckiej formacji parlamentarnej, również Puławian.
Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie, przed francuską, a drugą w skali światowej, po amerykańskiej, nowocześnie pojmowaną konstytucją, tj. ustawą zasadniczą.
Ustawa Rządowa, zachowując społeczną strukturę stanową Rzeczypospolitej, odwoływała się w artykule V do oświeceniowych zasad: suwerenności narodu i podzielności władzy. Zasady te stanowiły fundament reformy ustrojowej państwa. Oczywiście pojęcie narodu, o którym tu mowa, ograniczone było, odzwierciedlając ówczesne realia społeczne kraju, do samej tylko szlachty, jako narodu politycznego. Konstytucyjna zasada suwerenności narodu, nawiązując do europejskiej, oświeceniowej myśli politycznej, posiadała zarazem, o czym należałoby pamiętać, wyraźne umocowanie w staropolskiej, republikańskiej tradycji ustrojowej. Natomiast zasada podzielności władzy, pojmowana niezbyt konsekwentnie, ale wyraźnie zadeklarowana, stanowiła przezwyciężenie ustrojowych wyobrażeń szlacheckich z początków obrad parlamentarnych wspartych na wizji Sejmu nieustającego, rządzącego; ich przezwyciężanie następowało stopniowo w toku wydarzeń łagodnej rewolucji, w zgodzie z wymogami oświeceniowej nowoczesności. W wyniku uchwalenia Konstytucji 3 maja dokonywano całościowej reformy państwa. Ramowy charakter Konstytucji wymagał wypracowania szeregu uzupełniających ustaw wykonawczych, czym zajął się Sejm w ostatnim roku swych obrad. Była jednak ustawa trzeciomajowa najwyższym aktem prawnym określającym status społeczny Rzeczypospolitej, kreującym nową rzeczywistość ustrojową. Dzięki Ustawie Rządowej wkraczała Rzeczpospolita na drogę przemian reformatorskich znaczonych założeniami nowoczesnego konstytucjonalizmu.
Wykształcono nowoczesny, oświeceniowy model państwa.
Władzę ustawodawczą powierzono Sejmowi zawsze gotowemu, podejmującemu decyzje większością głosów, przywiązując znaczącą wagę do większości kwalifikowanej. Zaprowadzono nowocześnie pojmowaną zasadę reprezentacji.56 Zlikwidowano możliwość zwoływania konfederacji i sejmów skonfederowanych. Uformowano silną władzę wykonawczą typu rządowego, o charakterze ministerialnym, w postaci Straży Praw z królem na czele i zdaniem królewskim zawsze przeważającym, choć wymagającym kontrasygnaty jednego z ministrów. Straż Praw stała się decyzyjnym organem ustrojowym, wyposażonym w kompetencje kierownicze i zwierzchnie wobec całej administracji centralnej. Przyjęta natomiast zasada personalnej rozdzielczości kierowniczych funkcji rządowych i resortowych,57 powodowała, iż nie mogła ona spełniać roli rady ministrów w współczesnym rozumieniu tego pojęcia. Postanowienie, o którym mowa, wpisywało się w nurt działań prowadzących ku pogłębianiu autonomii Komisji resortowych. Proklamowano zasadę nieodpowiedzialności monarchy. Król przestał być odrębnym stanem sejmowym, pełniąc funkcję przewodniczącego senatu. Ministrów do Straży Praw powoływał król, odwoływał Sejm. Wprowadzono zasadę odpowiedzialności konstytucyjnej i politycznej ministrów. Zniesiono wolne elekcje na rzecz sukcesji tronu, powierzając tron dynastii saskiej. Administrację centralną państwa ulokowano w gestii Komisji resortowych (Wojska, Policji, Skarbu i Edukacji Narodowej), podporządkowanych zwierzchniej i kierowniczej władzy Straży Praw. W skład Komisji: Policji i Skarbu oraz Asesorii (organ sądowy) weszli plenipotenci miejscy. Plenipotenci, wybierani ostatecznie, na mocy decyzji pokonstytucyjnych, w liczbie 24 osób, brali udział w pracach Sejmu, nie posiadali jednak właściwych uprawnień poselskich, czego domagała się elita szlachecka.58 Administrację terenową pozostawiono w gestii utworzonych w r. 1789 komisji porządkowych cywilno-wojskowych, w pracach których obok szlachty brali udział mieszczanie.59 Konstytucja stała na gruncie monteskiuszowskiej koncepcji podzielności władzy, ale jej równoważenie się zwichnięte zostało na rzecz suwerenności Sejmu, jego przewagi nad innymi władzami;60 zwiększono liczebną przewagę izby poselskiej nad senatorską w ramach Sejmu.61 Pozwoliła Konstytucja 3 maja na: „stworzenie sprawnego mechanizmu rządów przedstawicielskich,”62 umożliwiających, rozstrzyganie spraw podstawowych państwa na gruncie stosunków: „rządowo-sejmowych.”63 Formowano ustrój państwa o cechach, bliskiej królowi, monarchii konstytucyjnej.
Sądownictwo miało status władzy wyodrębnionej i niezawisłej. Posiadało charakter stanowy. Wymiar sprawiedliwości dla szlachty wsparty został w pierwszej instancji na sądach pochodzących z wyboru sejmikowego; uzyskały one w początkach stycznia 1792 r. postać sądów ziemiańskich. Sądami drugiej instancji, apelacyjnymi, były, jak dotąd, Trybunały prowincjonalne, zreformowane na mocy odrębnej ustawy z 17 stycznia 1792 r. Ich skład wyłaniany był przez sejmiki deputackie. Co się tyczy sądownictwa mieszczańskiego to pozostawało ono w zgodzie z uchwalonym wcześniej prawem o miastach i obszerniejszą ustawą o sądach miejskich z 3 października 1791 r. Najwyższą władzę sądowniczą w sprawach miejskich sprawowały Asesorie: Koronna i Litewska. Istniało nadal sądownictwo dominialne wobec poddanych chłopów w dobrach prywatnych, choć objęto ludność wsi opieką państwa i prawa. Pomimo deklarowanej zasady rozdzielczości władzy utrzymano uprawnienia sądownicze, jakim dysponowały: komisje wielkie i komisje porządkowe cywilno-wojskowe. Sądem o charakterze trybunału stanu był sąd sejmowy.
Włączono do Konstytucji wcześniej uchwalone ustawy: sejmikową i miejską. Ta pierwsza rozszerzona została przez wspomnianą wyżej, zasadę nowocześnie pojmowanej reprezentacji.64 Ustawa miejska, zmierzając w kierunku wykształcenia narodu szlachecko-mieszczańskiego, nadawała odnawianej demokracji szlacheckiej prawdziwie nowatorski charakter.
Niewiele natomiast uczyniono dla ludności chłopskiej. Przyznano jednak mieszkańcom wsi opiekę państwowo-prawną, zapowiadając jednocześnie możliwość zawierania kontraktów między panem a chłopem, a wyrażały już kontrakty, jak się przyjmuje „obcą feudalizmowi” świadomość szlachecką.65 Kontrakt podkreślał podmiotowość prawną chłopa, urealniał chłopskie prawa do ziemi w postaci tzw. własności wieczystej, umożliwiał wreszcie wieśniakowi opuszczenie wsi po rozwiązaniu kontraktu w wyniku sprzedaży ziemi.66 Chłop stawał się człowiekiem wolnym. Nie zdobyła się jednak Konstytucja 3 maja na proklamowanie wolności osobistej wobec ludności wiejskiej. Można jednak zwrócić uwagę, że przybysze z zewnątrz, osiedlając się w kraju, uznawani byli za ludzi wolnych.67 Uznano przy tym chłopów za członków wspólnoty narodowej.
Kształtowanie narodu szlachecko-mieszczańskiego oraz koncepcja kontraktów na gruncie przekształceń agrarnych, to rozwiązania dość niepostrzeżenie wprowadzające kraj na lekko zarysowaną ścieżkę przemian antyfeudalnych. Zwraca uwagę fakt, iż polska rzeczywistość republikańska wraz z całą jej przeszłością sprzyjała temu, iż przybierały one bardziej wolnościowy charakter niż w innych krajach Europy środkowo-wschodniej.68
Ustawa Rządowa umacniała dotychczasowy pakiet praw obywatelskich przysługujących szlachcie (nietykalność osobista, wolność słowa i druku, tolerancja religijna), podnosząc zarazem problem powinności obywatelskich (obowiązek obrony państwa, posłuszeństwo wobec prawa, obowiązek pracy i przedsiębiorczości).
Czołowy badacz dziejów Sejmu Wielkiego, Bogusław Leśnodorski, oceniał, iż najistotniejsze osiągnięcie ustawodawstwa trzeciomajowego widzieć by należało w tym, iż: „Wprowadzało zaporę dla rządów magnaterii. Obalało jej oligarchię. Budowało nowy, sprawniejszy od poprzedniego, aparat rządowo-administracyjny.”69
Konstytucja 3 maja uchwalona została, jak wspomniano, w drodze decyzji jednomyślnej.
W dniu następnym dwudziestu kilku parlamentarzystów zgłosiło przeciwko Ustawie Rządowej oficjalny protest.70 Fakt ten jednak dla dalszych losów Konstytucji nie miał w praktyce żadnego znaczenia.
Okres pokonstytucyjny wykazał w jak wielkim stopniu zaangażowała się szlachta w wykorzystanie wcześniejszych uzgodnień kompromisowych co do możliwości wnoszenia uzupełnień do uchwalonej już Konstytucji. Ustawodawczym przyzwoleniem dla tychże działań była Deklaracja Stanów Zgromadzonych,71 przyjęta zapewne na sesji trzeciomajowej a nie dwa dni później, jak dotychczas sądzono.72 Najbardziej spektakularnym przejawem działań szlacheckich na rzecz uzupełnień Konstytucji 3 maja w duchu republikańskim była ustawa o Sejmie z 12 i 16 maja 1791 r.73 Akcentowała ona suwerenność sejmową w stopniu znacznie przewyższającym to co zaprezentowała Ustawa Rządowa.74 Podkreślić należy fakt, że o przyjęciu ustawy sejmowej zadecydowali zwolennicy Konstytucji 3 maja.75 Pogłębiona suwerenność sejmowa odzwierciedlała bliskie szerokim kręgom szlacheckim wyobrażenia o zasadzie: „jednolitego tworzenia woli państwowej w Sejmie”76 Elita szlachecka dążyła do powiązania bliskich szerokim kręgom szlacheckim wyobrażeń o jedności władzy w Sejmie z monteskiuszowską zasadą rozdzielności władz, lansowaną przez króla i odzwierciedlającą zachodnie wzorce ustrojowe. W rezultacie wykształcony w trakcie sesji trzeciomajowej model ustrojowy monarchii konstytucyjnej ewoluował w kierunku monarchii konstytucyjno-parlamentarnej.
Jednoczenie zwraca uwagę determinacja ziemiańskiej szlachty na rzecz obrony fundamentalnych zdobyczy konstytucyjnych. Przedsiębrane z inicjatywy opozycji, ale posiadające nadspodziewanie szeroki rezonans parlamentarny, próby podważenia przewagi Sejmu nad sejmikami i nowocześnie pojmowanej zasady reprezentacji, zostały oddalone w trakcie burzliwej debaty parlamentarnej z przełomu października i listopada 1791 r.77
A wreszcie zdawać należy sobie sprawę z faktu, że uchwalenie Konstytucji 3 maja nie zamykało procesu reformatorskiego. Atmosfera wzajemnego współdziałania szlachty i króla na rzecz wykształcenia Ustawy Rządowej, sprzyjała dalszym przemianom. Znalazły one wyraz, z jednej strony w zwieńczeniu usiłowań szlacheckich na rzecz wykształcania rzeczywistej demokracji szlacheckiej w postaci przedsiębranych na przełomie lat 1791 i 1792 reform: królewszczyzn78 i sądownictwa,79 o wyraźnym wydźwięku antymagnackim, z drugiej zaś – w urealnieniu bliskiej królowi i elicie szlacheckiej, progresji reformatorskiej, najpełniejszą wizją której była kołłątajowska koncepcja trzech konstytucji: politycznej, ekonomicznej i moralnej.80 W październiku 1791 r. przesądzono o nowym federacyjnym charakterze Rzeczypospolitej jako państwie polsko-litewskim, nadając Litwie status równorzędny z obu prowincjami Korony łącznie.81 Zadbano o nadanie Komisjom resortowym: Policji, Skarbu i Wojska nowego kształtu ustawowego; trwały intensywne prace nad opisaniem Komisji Edukacji Narodowej.82
Daleko zaawansowane prace nad Kodeksem Stanisława Augusta83 i statusem ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej,84 nie doszły do skutku z uwagi na agresję zbrojną Rosji wobec Rzeczypospolitej (18 maja 1792 r.).
Konstytucja 3 maja, uzyskała akceptację prowincjonalnej szlachty w trakcie sejmików lutowych 1792 r.85 Sejmiki wskazywały, iż szlachecko-królewski kompromis konstytucyjny, wykształcony w Sejmie, posiadał jednocześnie silne umocowanie społeczne. Prowincjonalna szlachta, akceptując Ustawę Rządową, dokonywała zwieńczenia łagodnej rewolucji, jako odnowicielskiego ruchu społecznego, ogarniającego na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII w. , cały kraj.
I chociaż Ustawa Rządowa nie potrafiła uratować politycznej egzystencji państwa, to jednak dokonała odrodzenia narodowego. Służyła Konstytucja majowa podtrzymywaniu świadomości narodowej Polaków w okresie zaborów, ułatwiając ich przetrwanie. Konstytucja 3 maja, jako jedno z najdonioślejszych osiągnięć dawnej Rzeczypospolitej, stała się trwałym wyznacznikiem polskiej tradycji narodowej. Była, o czym nie zawsze się pamięta, jedną z trzech pierwszych nowocześnie pomyślanych konstytucji w skali światowej.
Przypisy
1 Ujęcie takie zaprezentowałem w pracy: W. Szczygielski, Sejm Wielki (1788-1792). Studium z dziejów łagodnej rewolucji, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, [Łódź] 2015. Tekst niniejszy pozostaje w związku z niniejszą pracą i nawiązuje w sposób bezpośredni do prezentowanego tu blogu: Sejm Wielki jako przejaw łagodnej rewolucji, cz. II.
2 O królu jako autorze Konstytucji i współudziale innych osób (Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja i Scypiona Piattolego) w jej opracowaniu: E. Rostworowski, „Marzenie dobrego obywatela” czyli królewski projekt konstytucji, [w:] idem, Legendy i fakty XVIII w., Warszawa 1963, s. 463-464 oraz passim. O królewskiej wizji monarchii konstytucyjnej: H. Izdebski, Kolegialność i jednoosobowość w zarządzie centralnym państwa nowożytnego, [Warszawa] 1975, s. 50; Z. Szcząska, Ustawa Rządowa z 1791 r., [w:] Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu, [t.] 1, pod red. M. Kallasa, Warszawa 1990, s. 25; J. Michalski, Stanisław August Poniatowski, Warszawa 2009, s. 58. Szczególną rolę w programie króla odgrywała koncepcja silnej władzy wykonawczej.
3 O pierwszej fazie obrad Sejmu Wielkiego: W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 12 i n. Zob. też: idem, Z badań nad początkami obrad Sejmu Wielkiego, „Przegląd Nauk Historycznych”, 2008, R. VII, nr 1, s. 21 i n.
4 Idem, U progu przełomu politycznego w obradach Sejmu Wielkiego w początkach drugiej połowy roku 1790, „Przegląd Nauk Historycznych” 2014, R. XIII, nr 1, s. 63 i n. Należy mieć na uwadze fakt, iż szlachecka formacja parlamentarna, akcentując własne racje republikańskie, okazała się podmiotem politycznym nie potrafiącym wypracować całościowo pojmowanej ustawy zasadniczej. Stąd zmuszona była przypisywać się do projektów konstytucyjnych, czy to Puławian, czy też króla.
5 Oligarchiczno-republikański program Puławian nawiązywał do koncepcji ustrojowych Familii i Nowej Familii (W. Szczygielski, U progu przełomu politycznego …, s. 66 i n.), odwoływał się do wiodącej w strukturach ustrojowych Rzeczypospolitej roli Sejmu, zmierzał do osłabiania pozycji króla w państwie, przyznawał Straży Praw uprawnienia zaledwie dozorze (Z. Szcząska, op. cit., 36-37).
6 O obradach Sejmu Wielkiego prowadzących ku rzeczywistej demokracji szlacheckiej (uwolnionej od dominacji magnatów): B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788-1792). Studium historyczno-prawne, Wrocław 1951, s. 298 (por. też: s. 11, 165, 444). Różnorakie rozwiązania reformatorskie, wsparte na założeniach rzeczywistej demokracji szlacheckiej, podjęte przez obradujących, zarówno w okresie przedkonstytucyjnym, jak i po ogłoszeniu Ustawy Rządowej, stanowią, obok Konstytucji 3 maja, jako dzieła bezwzględnie priorytetowego, o istocie osiągnięć Sejmu Wielkiego (W. Szczygielski, Sejm Wielki …, passim).
7 E. Rostworowski, op. cit., s. 336-337. O debacie przywracającej królowi uprawnienia nominacyjne, w związku z dyskusją nad sformułowanymi przez Deputację do Formy Rządu prawami kardynalnymi, odzwierciedlającymi puławskie założenia przyszłej konstytucji: W. Szczygielski, Sejm Wielki wobec uprawnień nominacyjnych Stanisława Augusta (sesje parlamentarne poprzedzające finalną decyzję sejmową z 13 września 1790 roku), [w:] Sic erat in votis. Studia i szkice ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Anusikowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Rzeczpospolita w czasach nowożytnych, pod red. M. Karkochy i P. Robaka, Łódź 2017, s. 385 i n.; idem, Debata sejmowa z 13 września 1790 r., [w:] Najjaśniejsza Rzeczypospolita. Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Stroynowskiemu, pod red. M. Durbas, Częstochowa 2019, s 251 i n.
8 E. Rostworowski, op. cit., s. 338.
9 Zob. o pojęciu parlamentarnych predyspozycji reformatorskich, tak jak rozumiem owo pojęcie w niniejszym opracowaniu: W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 39-40.
10 E. Rostworowski, op. cit., s. 346 i n., 354 i n.
11 W. Szczygielski, U progu przełomu politycznego …, s. 74 i n.
12 Idem, Sejm Wielki …, s. 91 i n.
13 H. Izdebski, Konstytucja Trzeciego Maja wśród konstytucji wieku Oświecenia [w:] Konstytucja 3 Maja. Prawo – polityka – symbol. Materiały z sesji Polskiego Towarzystwa Historycznego na Zamku Królewskim w Warszawie 6 – 7 maja 1991, pod red. A. Grześkowiak- Krwawicz, Warszawa 1992, s. 22.
14 O sekwencji wydarzeń sejmowych, jakie zawładnęły obradami sejmowymi na przełomie lat 1790 i 1791 r.: W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. 2, Warszawa 1991, s. 431 i n.; W. Szczygielski, Kilka uwag o odnowionej konfederacji sejmowej z przełomu lat 1790-1791, [w:] Historia na źródłach oparta. Studia ofiarowane Profesorowi Tadeuszowi Srogoszowi w 65. rocznicę urodzin, pod red. A. Stroynowskiego, Częstochowa 2017, s. 705 i n.
15 W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 101. Zob. też: W. Kalinka, op. cit., t. 2, s. 427; E. Rostworowski, op. cit., s. 344-345; W. Szczygielski, Ze studiów nad postawami politycznymi posłów drugiej kadencji Sejmu Wielkiego w początkach 1791 roku, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, Księga I, Białystok 2010, s. 544. O poparciu prowincji szlacheckiej dla obradującego Sejmu: S. Kutrzeba, Konstytucya 3-go Maja 1791 r. Odczyt wygłoszony w 124-tą rocznicę Konstytucyi, Kraków 1915, s. 21-22 („wybory te nowe dały wotum ufności posłom za ich działalność”).
16 Głos Onufrego Morskiego, kasztelana kamienieckiego na sesji z 7 I 1791 r., [w:] Dyaryusz Sejmu ordynaryjnego pod związkiem Konfederacyi Generalnej Obojga Narodów w podwójnym posłów składzie zgromadzonego w Warszawie od dnia 16 grudnia roku 1791 (właściwie: 1790), [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, Warszawa [1791], s. 326.
17 Konserwatywny charakter instrukcji poselskich budził poważne rozczarowanie liderów politycznych Rzeczypospolitej z królem na czele (np.: E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa [1966], s. 190). Wypracowanie instrukcji poselskich, odzwierciedlających rzeczywiste poglądy oświeconej prowincji szlacheckiej, uniemożliwiały tradycyjne układy sejmikowe. Zasadnicza zmiana sytuacji w tym względzie wymagała, jak uważano, uchwalenia nowej ustawy sejmikowej (np. Głos Onufrego Morskiego, kasztelana kamienieckiego na sesji z 7 I 1791 r. [w:] Dyaryusz Sejmu ordynaryjnego … [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, s. 345). Póki co łatwiej było oświeconej prowincjonalnej szlachcie wygrać wybory poselskie niźli sformułować instrukcje na miarę jej faktycznych poglądów.
18 W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 101. Zaistnienie takiej sytuacji, jak można mniemać, bliskie było szerokim kręgom społeczności szlacheckiej. Zwraca bowiem uwagę fakt, że przedsejmikowa publicystyka, związana z dokonującymi się zmianami sejmowymi, apelowała przede wszystkim o wyłonienie proreformatorsko zorientowanego składu poselskiego, wyraźnie wskazując, że priorytet polityczny sejmików listopadowych tkwi w procesie wyborczym, nie zaś w walce o instrukcje (W. Szczygielski, Ze studiów nad postawami politycznymi posłów drugiej kadencji …s. 538-539).
19 W. Szczygielski, Z badań nad początkami obrad Sejmu Wielkiego, s. 81-82.
20 Dziennik czynności Sejmu głównego ordynaryjnego warszawskiego pod związkiem Konfederacyi Obojga Narodów agitującego się 1791, sesja z 4 I. Należy tu zauważyć, że zarówno król, jak i Ignacy Potocki sprzeciwiali się dalszej dyskusji nad prawami kardynalnymi (W. Kalinka, op. cit., t. 2, s. 431).
21 Dyaryusz Sejmu ordynaryjnego .., [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, s. 345, sesja z 7 I.
22 Szczególniejsze rzeczy Sejmu blisko czteroletniego …, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (dalej – BCz), rkps 2348, t. II, s. 222 (970). O zaistniałej w początkach stycznia 1791 r. sytuacji sejmowej, przebiegu zaburzeń i ich konsekwencjach: W. Szczygielski, Kilka uwag o odnowionej konfederacji sejmowej …, s. 713 i n. Zob. też: idem, Ze studiów nad postawami politycznymi posłów drugiej kadencji …, s. 535 i n.
23 Szczególniejsze rzeczy …, BCz, rkps 2348, t. II, s. 222 (970).
24 Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 4 I.
25 Dyaryusz Sejmu ordynaryjnego .., [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, s. 373, sesja z 7 I 1791 r.
26 Ibidem, s. 327, sesja z 7 I.
27 Ibidem, s. 339, sesja z 7 I.
28 B. Leśnodorski, op. cit., s. 291.
29 Zob. o tych wydarzeniach: W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 16 i n. Bardziej szczegółowy opis owych wydarzeń: idem, Z badań nad początkami obrad Sejmu Wielkiego, s. 35 i n.
30 Gazeta pisana z Warszawy, 10 I 1791 r., Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, (dalej – BK), rkps 1637, k. 15v.
31 Ibidem, k. 15.
32 Ibidem. Kazimierz Nestor Sapieha opowiadał się za kontynuacją dyskusji nad prawami kardynalnymi (W. Szczygielski, Kilka uwag o odnowionej konfederacji sejmowej …, s. 716).
33 Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 4 I.
34 J. U. Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, wyd. J. Dihm, [Warszawa] 1957, t. I, s. 322.
35 Ibidem.
36 Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 4 I.
37 Gazeta pisana z Warszawy, 10 I 1791 r., BK, rkps 1637, k. 15.
38 Dyaryusz Sejmu ordynaryjnego … [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, s. 332, sesja z 7 I 1791 r.
39 Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 4 I.
40 Wynik głosowania w dniu 4 I: 128:81 dla zwolenników opcji sejmikowej (Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 4 I; W. Kalinka, op. cit., t. 2, s. 433). Inny rezultat głosowania (128:101) podaje: Dyaryusz Sejmu ordynaryjnego …, [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, s. 319. Głosowanie w dniu 7 I zakończyło się zwycięstwem zwolenników opcji sejmikowej stosunkiem głosów: 174:80 (Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 4 I; Dyaryusz Sejmu ordynaryjnego …, [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, s. 391; W. Kalinka, op. cit., t. 2, s. 433).
41 Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 4 I. Ten swoiście pojmowany apel umacniać miał Stanisława Małachowskiego w przekonaniu, iż niezależnie od wiążących go jako marszałka sejmowego procedur postępowania parlamentarnego i otrzymanej instrukcji, winien kierować się przede wszystkim wolą większości sejmujących. Na sesji 7 I Stanisław Małachowski oddał głos, jako poseł sandomierski, w zgodzie z instrukcją, za kontynuacją dyskusji nad prawami kardynalnymi (Dyaryusz Sejmu … 1791, [wyd. A. Siarczyński], t. I, cz. I, s. 348-349).
42 Dziennik czynności Sejmu … 1791, sesja z 17 I.
43 Zob. o ucieraniu powyższego kompromisu: W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 107 i n.
44 B. Leśnodorski, op. cit., s. 316. Zob. o pojęciu kompromisu i dorobku reformatorskim Sejmu Wielkiego, stanowiącym rezultat wzajemnego układu sił politycznych: ibidem, s. 466.
45 Wypowiedź Franciszka Ksawerego Dmochowskiego (wdg.: E. Rostworowski, Ostatni król …, s. 237).
46 W. Szczygielski, O nową formację władz wykonawczych państwa w dobie Sejmu Wielkiego (1788-1792), „Przegląd Humanistyczny” R. XLVI, nr 5, 2002, s. 43-44, passim.
47 Wdg: A. Grześkowiak-Krwawicz, Deklaracja Stanów Zgromadzonych z 5 czy 3 maja 1791 roku?, „Kwartalnik Historyczny”, 1992, R. XCIX, nr 1, s. 106.
48 W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 109, 160-161.
49 E. Rostworowski, „Marzenie dobrego obywatela …”, s. 463, passim. Por. też na temat ucierania owego kompromisu uwagi: Z. Szcząska, op. cit., s. 43-45. Można tu zauważyć, że program kołłątajowski reprezentował najbardziej konsekwentnie zarysowane tendencje antymożnowładcze (W. Szczygielski, Cele lewicy polskiej u schyłku XVIII wieku, [Łódź 1975], s. 13 i n.).
50 E. Rostworowski, „Marzenie dobrego obywatela …”, s. 463, passim.
51 A. Lityński, Sejmiki ziemskie 1764-1793. Dzieje reformy, Katowice 1988, s. 66 i n.
52 W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 136. Nieco szerzej o tym problemie: ibidem, 125 i n.
53 Najpełniejsze omówienie problematyki: K. Zienkowska, Sławetni i urodzeni. Ruch polityczny mieszczaństwa w dobie Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1976, passim. Zob. też: W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 136-137 i n.
54 J. Kowecki, Posłowie debiutanci na Sejmie Czteroletnim, [w:] Wiek XVIII. Polska i świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, Warszawa 1974, s. 208.
55 Prezentacja i omówienie postanowień konstytucyjnych: B. Leśnodorski, op. cit., s. 220 i n.; E. Rostworowski, „Marzenie dobrego obywatela …”, s. 412 i n.; Z. Szcząska, op. cit., s. 46 i n.; W. Szczygielski, Konstytucja 3 maja, [w:] Konstytucja 3 maja w tradycji i kulturze polskiej, pod red. A. Barszczewskiej-Krupy, [Łódź 1991], s. 15 i n.; idem, Sejm Wielki …, s. 154 i n. Zob. też: Ustawa rządowa, [w:] Volumina legum, t. IX, Kraków 1889, (dalej – Vl), s. 220-225 (obl. 5 V 1791 r.).
56 A. Lityński, Sejmiki ziemskie …, s. 128, 163. Zob. też tekst przy przypisie 52.
57 H. Izdebski, Kolegialność i jednoosobowość …, s. 51; idem, Historia administracji, Warszawa 1984, s. 32-33, 40; Z. Anusik, Kontrowersje wokół składu personalnego Straży Praw (Wpływ uwarunkowań międzynarodowych na sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej w ostatniej fazie obrad Sejmu Czteroletniego), [w] 200 lat Konstytucji 3 maja. Materiały z konferencji naukowej, pod red. M. Pawlaka, Bydgoszcz 1992, s. 94, 101. Jedynie, wchodzący w skład Straży Praw, prymas przewodniczył Komisji Edukacji Narodowej. Bezpośrednio kierowali resortami ministrowie: spraw zagranicznych i pieczęci (sprawiedliwości).
58 W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 137, 138 i n.
59 Uprawnienia te przyznała mieszczanom ustawa miejska z kwietnia 1791 r. (A. Lityński, Samorząd szlachecki w Polsce XVII-XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 1992, z. 4, s. 32).
60 B. Leśnodorski, op. cit., s. 164, 294 (zob. też uwagi ogólne autora w powyższej kwestii – s. 295-298); Z. Szcząska, op. cit. , s. 58-59, 61.
61 W skład Sejmu wchodzić miało: 204 posłów oraz 130 senatorów (Z. Szcząska, op. cit., s. 59, 61). Przed Sejmem Wielkim w skład Sejmu wchodziło: 177 posłów oraz 158 senatorów (ibidem, s. 61). Wykształcono: „dominującą rolę” izby poselskiej (ibidem, s. 62).
62 E. Rostworowski, Naprawa Rzeczypospolitej (w 190 rocznicę Konstytucji Trzeciego Maja), [w:] idem, Popioły i korzenie. Szkice historyczne i rodzinne, Kraków 1985, s. 137.
63 W. Konopczyński, Rząd a Sejm w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie 28 listopada do 4 grudnia 1930 r., t. 1. Referaty, Lwów 1930, s. 215.
64 A. Lityński, Sejmiki ziemskie …, s. 163.
65 Zob. o tej ostatniej kwestii: Dzieje Wielkopolski, t. I do roku 1793 pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969, s. 29 (tekst autorstwa J. Topolskiego). Zob. też J. Topolski, Model gospodarczy Wielkopolski w XVIII wieku: przykład regionu rozwijającego się, [w:] idem, Gospodarka polska a europejska w XVI- XVIII wieku, Poznań 1977, s. 281-282.
66 W. Szczygielski, Cele lewicy polskiej …, s. 79 i n., 96 i n., 98 i n. i n., 96 i n., 98 i n. Oczywiście bezrolni posiadali status ludzi wolnych.
67 Z. Szcząska, op. cit., s. 53-54.
68 W. Szczygielski, Cele lewicy polskiej …, s. 8-9, 154, passim.
69 B. Leśnodorski, op. cit., s. 466.
70 O 26, czy 27 protestujących przeciwko Ustawie Rządowej parlamentarzystach (1 senatorze i 25 lub 26 posłach) mówi J. Michalski, Konstytucja 3 maja, Warszawa 1985, s. 52; Historia sejmu polskiego, t. I Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1984, s. 407 – rozdział autorstwa J. Michalskiego. Do liczby 28 parlamentarzystów zgłaszających protest przeciwko uchwalonej Konstytucji odwołuje się Z. Szcząska, op. cit., s. 45.
71 W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 109, 160-161. W Deklaracji … czytamy: „opisy szczególne do artykułów … w tej niniejszej Konstytucyi zamkniętych … za część składającą tęż Konstytucyją deklarujemy.” (Deklaracya Stanów Zgromadzonych, [w:] Vl, t. IX, s. 225-226 – obl. 5 V 1791 r.). Jak relacjonowano w diariuszu: „równą jednomyślnością zaszło słowne zalecenie Deputacyi Konstytucyjnej, aby stosownie do zapadłej nowej Konstytucyi, artykuły rządowe poprawiła, zaczynając z porządku od projektu sejmów” (Diariusz Sejmu Wielkiego, AGAD, Archiwum Sejmu Czteroletniego 19, k. 87, sesja z 5 V 1791 r.). Rozumiano, iż decyzja, o której mowa, zmierzała ku temu: „aby Deputacyja Konstytucyjna stosownie do zapadłego prawa projekta rządowe układała, czyli raczej ułożone poprawiała, a najprzód projekt sejmów.” (ibidem – z głosu Józefa Kossakowskiego, biskupa inflanckiego).
72 A. Grześkowiak-Krwawicz, op. cit., s. 105-111.
73 W. Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897, s. 418 i n.; B. Leśnodorski, op. cit., s. 164; E. Rostworowski, Ostatni król …, s. 248; Historia sejmu polskiego, t. I, s. 409 (rozdział autorstwa J. Michalskiego); Z. Szcząska, op. cit., s. 58-59, 67; H. Izdebski, Konstytucja Trzeciego Maja …, s. 24.
74 B. Leśnodorski, op. cit., s. 164. Zgodnie z republikańskimi wyobrażeniami szlachty, ustawa sejmowa zmieniała też zasady wyłaniania przez przyszłych monarchów wojewodów i kasztelanów, wchodzących z tytułu posiadanych urzędów w skład senatu. Pozostawiając Stanisławowi Augustowi dotychczasowe uprawnienia co do swobodnego ich powoływania, ograniczała jednak kompetencje nominacyjne jego następców, przyznając im prawo wyboru wojewody czy kasztelana spośród dwóch kandydatów zgłaszanych przez sejmik (Z. Szcząska, op. cit., s. 60).
75 W. Szczygielski, Wokół ustawy o Sejmie z 12 maja 1791 r., [w:] Władza i polityka w czasach nowożytnych, pod red. Z. Anusika, Łódź 2011, s. 141, passim.
76 Zob. o tej zasadzie, stanowiącej kanon staropolskiej kultury politycznej: B. Leśnodorski, Parlamentaryzm w Polsce, Kraków 1947, s. 68.
77 J. Michalski, „Warszawa” czyli o antystołecznych nastrojach w czasach Stanisława Augusta, [w:] „Warszawa XVIII wieku,” Warszawa 1972, z. 1 („Studia Warszawskie”, t. XII) , s. 40-43; W. Szczygielski, Kontrowersje wokół zasady wyboru członków komisji rządowych (debata parlamentarna: 24 X – 7 XI 1791 r.), cz. I, „Zeszyty Historyczne”, t. XV pod red. A. Stroynowskiego, Częstochowa 2016, s. 167 i n. oraz cz. II – „Zeszyty Historyczne,” t. XVI pod red. A. Stroynowskiego, Częstochowa 2017, s. 293 i n. (oba „Zeszyty Historyczne” to: Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie).
78 W. Szczygielski, Cele lewicy polskiej …, s. 48 i n.; A. Stroynowski, Reforma królewszczyzn na Sejmie Czteroletnim, [Łódź 1979] („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Humanistyczno-Społeczne. Folia Historica”, Seria I, nr 69), s. 42, 53-54, 61 i n.
79 B. Leśnodorski, Dzieło Sejmu Czteroletniego …, s. 348 i n.; J. Sobczak, Wielkopolskie sądy ziemiańskie, Warszawa 1977, s. 25 i n.; Z. Szcząska, op. cit., s. 79 i n.
80 E. Rostworowski, Ostatni król …, s. 249 i n.; W. Szczygielski, Cele lewicy polskiej …, s. 32, passim.
81 J. Malec, Szkice z dziejów federalizmu i myśli federalistycznej w nowożytnej Europie, [Kraków 2003], s. 131 i n.; Z. Szcząska, op. cit., s. 58.
82 W. Szczygielski, Sejm Wielki …, s. 117, 175.
83 W. Szafrański, Kodeks Stanisława Augusta. Studium historyczno-prawne, Poznań 2007, s. 318, passim.
84 J. Michalski, Sejmowe projekty reformy położenia ludności żydowskiej w Polsce w latach 1789-1792, [w:] Lud żydowski w narodzie polskim. Materiały sesji naukowej w Warszawie 15-16 września 1992, pod red. J. Michalskiego, Warszawa 1994, s. 43-44.
85 W. Szczygielski, Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, Łódź 1994, s. 362, 380 i n., 397, passim.